Waar zijn de straatkinderen gebleven?

Rijdend door het centrum van Rio de Janeiro in oktober 2011 valt ons een ding op: er zijn geen straatkinderen. Waar we ook zoeken in de parken, bij het busstation of op Copacabana. Er is geen straatkind te zien. Wat is er aan de hand? Het kan toch niet waar zijn dat in twee jaar tijd de naar schatting 10.000 straatkinderen onderdak hebben gekregen.
We leggen ons oor te luister bij de straatkinderorganisatie AMAR, spreken met de advocaten van het kinderrechtencentrum CEDECA en met de Belgische ontwikkelingswerker Jan Daniels, die al vele jaren actief is in deze miljoenenstad en werkt voor het Vlaams Internationaal Centrum .

Het verhaal dat ze vertellen over de straatkinderen is geen vrolijk betoog. De stad Rio de Janeiro bereidt zich voor op twee wereld sportevenementen: het WK voetbal in 2014 en de Olympische Spelen in 2016. Het stadsbestuur wil de miljoenen bezoekers, sporters en toeristen een mooie en schone stad voorschotelen. Maar ook de druk vanuit de bevolking en middenstand van Rio de Janeiro, die het slenteren en crimineel gedrag van straatkinderen moe zijn, vinden dat de politici moeten optreden tegen dit ‘tuig’.
Reden dat de afgelopen maanden speciale ordediensten in Rio de Janeiro via zogeheten sociale schoonmaakacties vrij repressief opgetreden zijn tegen straatkinderen, straatjongeren en zwervers/bedelaars. Veel minderjarigen worden ofwel op heterdaad betrapt bij straatcriminaliteit of louter op vermoedens gepakt en in gesloten instellingen afgezonderd
Voordat ze worden opgesloten wordt op een politiebureau via de vingerafdrukken gecontroleerd of de kinderen al eerder met politie in aanraking zijn geweest. Als dat het geval is gaan ze achter slot en grendel in de gevangenis. De anderen worden in een soort gesloten instituut opgeborgen. Om opsluiting in de gevangenis te voorkomen vijlen veel straatkinderen, die al eens met justitie in aanraking zijn geweest, hun vingers om de afdrukstructuur te wijzigen en zo de arrestatie te voorkomen. Politiemensen die kinderen oppakken krijgen voor elk kind een bonus! De opruimactie is in de ogen van het stadsbestuur en politie een succes: er zijn nog nauwelijks straatkinderen in het centrum.
Maar de sociaal werkers van AMAR, die actief zijn in het noorden van de stad, en het mensenrechtencentrum CEDECA spreken er schande over hoe het stadbestuur met de straatkinderen omgaat. “Onmenselijk en dat in een land dat de beste humanitaire kinderrechten wetten heeft. Op papier!”, aldus sociaal werker Sebastiaan van AMAR. Hij is in een van deze kampen in Santa Cruz gaan kijken en trof daar zeker 500 kinderen en jongeren aan! In een ander gebouw waar plaats was voor dertig kinderen waren zestig kinderen opgesloten. Hij spreekt over concentratiekampen. De advocaten van de ons bevriende mensenrechtenorganisatie CEDECA bezoeken deze kampen ook regelmatig en proberen kinderen vrij te krijgen en te plaatsen in een van de opvanghuizen.
Voorzitter Ligia Costa Leite van CEDECA zegt dat het schande is dat kinderen –vaak zonder reden- worden opgesloten zonder dat er sociale programma’s zijn. Advocaat Leite heeft in Brazilië vooral naam gemaakt tijdens de militaire dictatuur door politieke gevangenen vrij te krijgen en de militairen te veroordelen. Daarna heeft ze haar sociaal juridisch werk voortgezet voor kinderen zonder rechten. Ondanks haar leeftijd van 65 jaar is ze nog steeds gemotiveerd en actief om voor de rechten van de kinderen op te komen. Ligia kondigt aan dat zij met CEDECA en andere organisaties naar het international gerechtshof stappen om een aanklacht in te dienen hoe de overheid op dit moment omgaat met (straat)kinderen. “Wij mogen en kunnen niet zwijgen”, zegt ze.
De ordediensten zijn met name actief in het centrum van Rio en bij de wereldberoemde stranden als Copacabana en Ipanema. Gevolg is dat veel kinderen naar het noorden van de stad trekken en daar onderduiken.
Dat merken de straathoekwerkers en sociale medewerkers van AMAR die werkzaam zijn in het dagopvangcentrum Casa Estrela da Amanha in de wijk Sao Cristovao. Het is daar opvallend rustig. Slechts twee straatkinderen zijn er vandaag. Een jongen onder invloed van drugs ligt op de grond te slapen en een meisje dat samen met een begeleidster haar nagels aan het verven is. Ook straatkinderen zijn ijdel! Normaal zijn hier overdag minstens dertig kinderen. Opvoedkundige Fernanda vertelt dat na de ‘razzia’s’ er minder straatkinderen zijn en die er zijn zich verschuilen in rioolleidingen of onder viaducten. Vanochtend heeft ze met vier collega’s haar dagelijkse ronde door de stad gemaakt. “We weten de kinderen te zitten maar ze durven gewoon niet meer. Bang dat ze worden opgepakt”, zegt ze. “De kinderen zijn duidelijk in paniek”. De opvoedkundigen hebben nu meer dan in het verleden contact met de families van de kinderen. “We proberen de kinderen weer te herenigingen met de families. Dat is niet zo gemakkelijk. Vaak zijn de kinderen gevlucht uit de favela vanwege ruzie thuis of omdat ze schulden hebben bij de drugsmaffia. Terug gaan betekent heel vaak dat ze worden dood geschoten”.

Volgens Jan Daniels is het verontrustend dat veel kinderen –zonder enige vorm van proces- opgesloten zitten in soms mensonterende situaties. Dit terwijl er een wettelijk alternatief is van sancties in vrijheid met begeleide sociale rehabilitatie en familiaire hereniging. Maar van dit wettelijke recht wordt nauwelijks gebruik gemaakt. “Kinderen opsluiten onder dwang zonder aanleiding mag niet. Kinderen kunnen soms heel lang worden vastgehouden zonder dat er iets met hen gebeurd”, is de ervaring van Daniels. Hij geeft het voorbeeld van een straatjongeren die slippers had gestolen. De jongen werd opgepakt en in het gevang gedumpt. Twee jaar later wordt hij bij toeval ontdekt door een advocaat. “Twee jaar heeft de jongen ten onrechte vast gezeten zonder dat iemand zich ermee bemoeide”, aldus Daniels. Los van deze ontwikkeling worden er nog geregeld straatkinderen en jongeren vermoord. Dat gebeurt door speciale milities of in opdracht van drugbaronnen waarvoor de kinderen hebben gewerkt. Meer dan eens is een straatkind gestorven na marteling in de jeugdgevangenis. “We dachten in 1993 allemaal na de verschrikkelijk moord op acht kinderen voor de Candelariakerk dat het beter zou worden. Maar Candelaria is nog niet voorbij. We zullen met het kleine team van CEDECA en andere organisaties blijven vechten voor de rechten straatkinderen. Als het moet tegen de stroom in”, aldus Ligia Costa Leite.